Blog prawniczy

stan prawny na dzień 5 maja 2017 r.

Umowa pożyczki została uregulowana w Ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2017 r. poz. 459, dalej jako „k.c.”) w artykułach od 720 do 724. Przedmiotowo istotnymi elementami treści umowy pożyczki są oznaczenie osoby dającego i biorącego pożyczkę oraz określenie zobowiązań stron umowy, tj. zobowiązania dającego pożyczkę do przeniesienia na własność biorącego pożyczkę określonej ilości pieniędzy czy też rzeczy oznaczonych co do gatunku oraz zobowiązania biorącego pożyczkę do ich zwrotu w tej samej ilości (albo tej samej ilości i jakości, jeżeli przedmiotem pożyczki były rzeczy oznaczone co do gatunku).

Zgodnie z art. 723 k.c. jeżeli termin zwrotu pożyczki nie jest oznaczony, biorący pożyczkę jest obowiązany do jej zwrotu w terminie sześciu tygodni po wypowiedzeniu jej przez dającego pożyczkę. Wobec powyższego określenie terminu zwrotu pożyczki nie jest koniecznym elementem składowym umowy pożyczki, co oznacza, że można ją skutecznie zawrzeć również bez określania tego terminu1. Nieoznaczanie tego terminu wiązać się może natomiast z powstawaniem problemów natury prawnej, które mogą stać się szczególnie doniosłe w przypadku, gdy biorący pożyczkę unika jej zwrotu.

WYMAGALNOŚĆ

W przypadku gdy termin zwrotu pożyczki został oznaczony w umowie, wówczas roszczenie o zwrot przedmiotu pożyczki staje się wymagalne (tj. dający pożyczkę ma prawną możliwość żądania jej zwrotu2) wraz z nastaniem tego dnia3. Tak więc gdy biorący pożyczkę nie zwróci jej w umówionym terminie, wówczas dający pożyczkę będzie mógł skutecznie żądać spełnienia tego świadczenia np. na drodze postępowania cywilnego. Na marginesie wskazać należy, że w przypadku niezwrócenia pożyczki w terminie, dającemu pożyczkę będzie przysługiwało dodatkowo roszczenie o zapłatę odsetek za opóźnienie, stosownie do art. 481 k.c.

Sprawa komplikuje się, gdy w umowie nie oznaczono terminu zwrotu pożyczki. Wówczas gdy biorący pożyczkę nie skłania się do jej zwrotu, dający pożyczkę powinien w pierwszej kolejności podjąć kroki zmierzające do postawienia roszczenia o zwrot w stan wymagalności. By roszczenie o zwrot pożyczki stało się wymagalne, konieczne jest wypowiedzenie umowy przez dającego pożyczkę w trybie art. 723 k.c. Wtedy biorący pożyczkę będzie obowiązany do jej zwrotu w terminie sześciu tygodni po wypowiedzeniu. Przykładowo zatem, jeżeli oświadczenie dającego pożyczkę o wypowiedzeniu umowy zostanie złożone skutecznie w dniu 31 stycznia 2017 r., wówczas dzień 1 lutego 2017 r. będzie pierwszym dniem sześciotygodniowego terminu wskazanego w art. 723 k.c., a jego bieg zakończy się z upływem 15 marca 2017 r. Dzień ten będzie również dniem wymagalności.

PRZEDAWNIENIE

Do umowy pożyczki zastosowanie mają ogólne terminy przedawnienia wskazane w art. 118 k.c., tj. 10 lat albo 3 lata, jeżeli roszczenie o zwrot pożyczki związane jest z prowadzeniem działalności gospodarczej. Określenie dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne bywa kluczowe dla określenia początku biegu terminu przedawnienia. Zgodnie bowiem z art. 120 § 1 zdanie pierwsze k.c. zasadą jest, że bieg przedawnienia rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne.

Szczególnie problematycznym jest przypadek, w którym nie określono w umowie terminu zwrotu pożyczki, a dający pożyczkę jednocześnie nie złożył oświadczenia o wypowiedzeniu umowy. Wówczas nie będziemy mieć do czynienia z wymagalnym roszczeniem o zwrot pożyczki. Nie oznacza to jednak, że termin przedawnienia nie rozpocznie swojego biegu. Zwrócić należy uwagę na fakt, że dzień wymagalności nie zawsze będzie pokrywał się z dniem rozpoczęcia biegu terminu przedawnienia. Zgodnie bowiem z art. 120 § 1 zdanie drugie k.c., jeżeli wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego, bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie. W opisywanej sytuacji, najwcześniejszym możliwym terminem na podjęcie czynności przez dającego pożyczkę zmierzającej do powstania stanu wymagalności roszczenia o zwrot pożyczki, jest nawet sam dzień zawarcia umowy. Już wówczas może on bowiem wypowiedzieć umowę, co spowoduje, że roszczenie o zwrot pożyczki stanie się wymagalne z nastaniem ostatniego dnia sześciotygodniowego terminu liczonego od dnia następującego po dniu złożenia oświadczenia o wypowiedzeniu. Nie oznacza to jednak, że bieg terminu przedawnienia liczony będzie dopiero od dnia, w którym wierzytelność rzeczywiście stała się wymagalna. Stosownie bowiem do art. 120 § 1 zdanie drugie k.c. w zw. z art. 723 k.c., w takim przypadku termin przedawnienia (odpowiednio trzyletni bądź dziesięcioletni) powinien być liczony od ostatniego dnia sześciotygodniowego terminu liczonego od dnia następującego po zawarciu umowy pożyczki.

Dla przykładu: jeżeli umowa pożyczki została zawarta 31 stycznia 2017 r., to już tego dnia dający pożyczkę mógł złożyć skutecznie oświadczenie o wypowiedzeniu. Wobec tego – stosownie do art. 723 k.c. – od dnia następnego, tj. 1 lutego 2017 r., należy liczyć sześciotygodniowy termin, którego ostatni dzień, tj. 15 marca 2017 r. stanowić będzie najwcześniejszy możliwy, a więc hipotetyczny, nie faktyczny dzień wymagalności, stosownie do art. 120 § 1 zdanie drugie k.c. W związku z tym, jeżeli roszczenie o zwrot pożyczki związane będzie z prowadzeniem działalności gospodarczej wówczas przedawni się ono z upływem 15 marca 2020 r. Jeżeli zaś roszczenie o zwrot pożyczki nie będzie związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, wtedy przedawni się ono z upływem 15 marca 2027 r.

PROBLEMY PRAKTYCZNE ZWIĄZANE Z FORMĄ ZAWARCIA I UZUPEŁNIENIA UMOWY POŻYCZKI

W sytuacji gdy strony zawrą umowę pożyczki na piśmie nie określając terminu zwrotu, a następnie – bądź nawet jednocześnie – doprecyzują ten element umowy w formie ustnej – przez telefon czy też drogą poczty elektronicznej – wówczas w przypadku ewentualnego sporu sądowego co do zasady nie będzie dopuszczalny dowód z zeznań świadków lub z przesłuchania stron na fakt dokonania tej czynności stosownie do art. 74 § 1 zdanie pierwsze k.c. w zw. z art. 77 § 1 k.c. Nie oznacza to jednak, że taka zmiana umowy pożyczki będzie nieważna (art. 73 § 1 k.c.). Trudno jednak będzie wykazać w toku procesu sądowego fakt dokonania takiego ustalenia. Jednocześnie należy zwrócić uwagę na okoliczność, że wiadomość e-mail nie została objęta zakresem wyłączeń dowodowych w art. 77 § 1 zdanie pierwsze k.c., a zatem nie będzie żadnych przeszkód do tego, by złożyć wniosek o przeprowadzenie dowodu z takiego środka dowodowego stosownie do art. 308 Ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks Postępowania Cywilnego (t.j. Dz. U. z 2016 r. poz. 1822 z późn. zm.).

Inaczej będzie w przypadku, gdy strony zawrą umowę pożyczki w innej formie szczególnej (innej niż forma pisemna oraz dokumentowa i elektroniczna). Wtedy w przypadku ustalenia terminu zwrotu pożyczki bez zachowania formy, w jakiej została zawarta umowa, ustalenia takie będą bezwzględnie nieważne stosownie do art. 73 § 2 k.c. w zw. z art. 77 § 1 k.c.

Ta sama zasada znajdzie zastosowanie również w przypadku wprowadzenia do umowy zawartej w formie pisemnej (oraz dokumentowej i elektronicznej) postanowienia o konieczności dokonywania zmian umowy w oznaczonej formie pod rygorem nieważności (art. 76 k.c.).

Należy przy tym podkreślić, że ustalenie faktu skutecznego oznaczenia przez strony terminu zwrotu pożyczki ma fundamentalne znaczenie dla określenia daty wymagalności i początku biegu terminu przedawnienia roszczenia o zwrot, o czym była mowa powyżej.

KWESTIE PODATKOWE

Zgodnie z art. 7 ust. 1 Ustawy z dnia 15 lutego 1992 r. o podatku dochodowym od osób prawnych (tj. Dz. U. z 2016 r. poz. 1888 z późn. zm., dalej jako „ustawa o CIT”), dochód jest przedmiotem opodatkowania podatkiem dochodowym. Dochodem z kolei, zgodnie z art. 7 ust. 2 ustawy o CIT, z pewnymi zastrzeżeniami, jest nadwyżka sumy przychodów nad kosztami ich uzyskania. Zgodnie z art. 12 ust. 1 pkt 3a ustawy o CIT, przychodami są również m. in. przedawnione zobowiązania. W związku z powyższym, w przypadku, gdy dojdzie do przedawnienia roszczenia o zwrot pożyczki, wówczas po stronie biorącego pożyczkę może powstać zobowiązanie podatkowe.

Analogicznie w przypadku osób fizycznych będących przedsiębiorcami, zgodnie z art. 14 ust. 2 pkt 6 Ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych. (t.j. Dz. U. z 2016 r. poz. 2032 z późn. zm., dalej jako „ustawa o PIT”) wartość przedawnionych zobowiązań stanowi przychód z działalności gospodarczej. Z kolei zgodnie z art. 9 ust. 1 i 2 ustawy o PIT, opodatkowaniu podatkiem dochodowym podlegają dochody stanowiące nadwyżkę sumy przychodów z danego źródła nad kosztami ich uzyskania.

 

¹Por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 21 maja 2015 r., V ACa 72/15, LEX nr 1793823, („(…) brak ustalenia terminu zwrotu pożyczki nie uniemożliwia kwalifikowania umowy jako umowy pożyczki, albowiem do jej essentialia negotii nie należy określenie terminu zwrotu tylko wprowadzenie do jej treści postanowienia o obowiązku zwrotu.”).

²Por. wyrok Sądu Najwyższego z 12 lutego 1991 r., III CRN 500/90, Legalis nr 27236 („(…)należy przez wymagalność rozumieć stan, w którym wierzyciel ma prawną możliwość żądania zaspokojenia przysługującej mu wierzytelności.”).

³Por. wyrok Sądu Najwyższego z 15 lutego 2017 r., II CSK 280/16, LEX 2252198 („Jeśli termin spełnienia świadczenia został określony przez strony, wówczas wymagalności roszczenia i termin spełnienia świadczenia pokrywają się”).