Blog prawniczy

Przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego wprowadzają generalną zasadę, że obowiązek dostarczania środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania, obciąża rodziców oraz rodzeństwo.

Ustawodawca nakładając przede wszystkim na rodziców obowiązek alimentacyjny względem swoich dzieci nie przewidział mechanizmu, który automatycznie uchylałby przedmiotowy obowiązek. W tym zakresie podkreślić należy, że podstawowym błędem jest utożsamianie osiągnięcia przez dziecko pełnoletności z uchyleniem obowiązku alimentacyjnego. Powyższe w żadnej mierze nie znajduje odzwierciedlenia zarówno w przepisach, jak i w orzecznictwie.

Zgodnie z art. 133 § 1 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego rodzice zobowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania. Obowiązek, o którym mowa, nie tylko nie jest związany z osiągnięciem przez dziecko pełnoletności, ale również nie jest ściśle związany ze stopniem wykształcenia dziecka. Tym samym brak jest podstaw do twierdzenia, że obowiązek alimentacyjny automatycznie ustaje z chwilą osiągnięcia przez uprawnionego określonego podstawowego względnie średniego wykształcenia. Na tym tle zasadnym jest postawienie pytania: czy obowiązek alimentacyjny trwa dopóki dziecko podejmuje naukę?

Przepis art. 133 § 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego stanowi, że rodzice mogą uchylić się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka pełnoletniego, jeżeli są one połączone z nadmiernym dla nich uszczerbkiem lub jeżeli dziecko nie dokłada starań w celu uzyskania możności samodzielnego utrzymania się. W literaturze przedmiotu wskazuje się, że ustalanie, czy dziecko może utrzymać się samodzielnie, oznacza ocenę jego możliwości zarobkowych oraz majątkowych i ocenę, czy ich wykorzystanie pozwala na osiągnięcie dochodu wystarczającego na zaspokojenie jego potrzeb życiowych. Może ona być dokonywana w zasadzie analogicznie do oceny możliwości zarobkowych i majątkowych zobowiązanego do alimentacji z uwzględnieniem odrębności wynikających z wieku dziecka i jego starań o zdobycie kwalifikacji zawodowych. Z osiągnięciem pełnoletności sytuacja ta zwykle zmienia się o tyle, że ustają ustawowe przeszkody i utrudnienia w podjęciu działalności zarobkowej. Po ukończeniu osiemnastego roku życia na dziecku nie ciąży już czasochłonny obowiązek szkolny i może podjąć pracę lub rozpocząć działalność gospodarczą¹.

W kontekście podjęcia przez dziecko studiów wyższych w ramach kontynuowania nauki, należy wskazać, że obowiązek alimentacyjny powinien być kontynuowany, jeżeli tylko uzdolnienia dziecka, jego ambicje i wytrwałość okażą się wystarczające do tego, by studia te rozpocząć, kontynuować i pomyślnie zakończyć. Z tej przyczyny w odniesieniu do dzieci, które osiągnęły pełnoletność, należy brać pod rozwagę to, czy wykazują chęć dalszej nauki oraz czy ich zdolności oraz cechy charakteru pozwalają na kontynuowanie nauki². Powyższe stanowisko można uznać w orzecznictwie Sądu Najwyższego za utrwalone. Uzyskanie pełnoletności nie zmienia sytuacji prawnej dziecka w zakresie alimentów, jeżeli dziecko pobiera naukę w szkole lub na uczelni i czas na nią przeznaczony wykorzystuje rzeczywiście na zdobywanie kwalifikacji zawodowych.

W praktyce mogą występować różnorodne stany faktyczne mające wpływ na istnienie obowiązku alimentacyjnego. Jeżeli np. czas pobierania nauki wydłuża się nadmiernie poza przyjęte ramy, gdy studiujący nie czyni należytych postępów w nauce, nie zdaje egzaminów i ze swej winy powtarza lata nauki w szkole lub na uczelni oraz nie kończy jej w okresie, przewidzianym w programie a ze względu na wiek i ogólne przygotowanie do pracy może ją podjąć, rodzice nie są obowiązani do alimentowania pełnoletniego dziecka³. Tym samym wskazać należy, że samo rozpoczęcie przez dziecko studiów nie oznacza automatycznego przedłużenia obowiązku alimentacyjnego o kolejne 3 czy 5 lat. Podjęcie studiów musi zatem stanowić element przemyślanego działania, które w efekcie ma doprowadzić do zdobycia przez dziecko zawodu, pozwalającego na samodzielne utrzymanie się oraz musi uwzględniać dotychczasową ścieżkę edukacyjną. W związku z tym, podjęte studia nie powinny pozostawać w całkowitym oderwaniu od wcześniejszej nauki. Tylko bowiem konsekwentne i racjonalne działania dziecka w dążeniu do zdobycia wykształcenia i zawodu należy traktować jako wypełnienie przesłanki art. 133 § 3 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego w zakresie dokładania starań w celu uzyskania możności samodzielnego utrzymania się.

Koniecznym jest także wskazanie, że nawet mimo braku starań ze strony dziecka do uzyskania samodzielności i jednocześnie niezależności finansowej od rodziców, przedmiotowy obowiązek alimentacyjny nie ustaje w sposób automatyczny. Celem jego uchylenia niezbędnym jest wystąpienie na drogę postępowania sądowego. Dopiero prawomocny wyrok będzie stanowił potwierdzenie ustania obowiązku alimentacyjnego.

¹ J. Wierciński, Art. 133. W: Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz. Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis, 2014
² Wyrok SN z dnia 14 listopada 1997 roku, III CKN 257/97
³ Uchwała Pełnego Składu Izby Cywilnej Administracyjnej z dnia 16 grudnia 1987 r. III CZP 91/86